Op het moment van schrijven van dit artikel, 24 oktober 2014, zijn er volgens een rapport van de Verenigde Naties 9216 mensen besmet met ebola waarvan er 4555 zijn overleden.[1] Uit een ander rapport blijkt dat er tot op heden 39 miljoen mensen zijn overleden ten gevolge van de HIV/aids-epidemie die in de jaren ’80 begon.[2]

Wat hebben deze twee epidemieën met elkaar gemeen? Zowel de HIV/aids-epidemie als de ebola-epidemie zijn door de VN-Veiligheidsraad aangemerkt als een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid. In dit artikel zal worden ingegaan op de betekenis en gevolgen van het uitroepen van een medische ramp als een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid. Hier wordt de HIV/aids-epidemie naast de huidige uitbraak van ebola gezet. Ook wordt beschouwd of het uitroepen van de HIV/aids-epidemie en ebola crisis als bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid wel helemaal terecht is.

Uitroeping tot een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid

Hoewel HIV/aids aanvankelijk werd gezien als een medisch probleem, werd al snel duidelijk dat het in feite een sociaal probleem is dat om een bredere aanpak vraagt. In oktober 1987 werd HIV/aids de eerste ziekte die in de algemene vergadering van de Verenigde Naties werd besproken. Het mondiale HIV/aids-programma (Global Program on aids, GPA) werd opgesteld onder toezicht van de Wereldgezondheidsorganisatie met de belofte alle instanties van de VN te mobiliseren in de wereldwijde strijd tegen aids. In 1996 ging dit programma op in Joint United Nations Programma on HIV/AIDS (UNAIDS).[3] Maar pas in 2000, in resolutie 13085 (2000), erkende de VN-Veiligheidsraad dat de HIV/aids-epidemie niet alleen een vernietigende impact heeft op alle maatschappelijke geledingen, maar dat zij ook een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid vormt. [4] “Een unicum, want nooit eerder werd in algemene zin een gezondheidskwestie in de Raad behandeld.”[5] De werkelijke draagwijdte van resolutie 13085 is evenwel vrij beperkt. Zij betreft enkel de impact die HIV/aids op internationale vredeshandhavers heeft. Zo roept de Veiligheidsraad de lidstaten van de VN op om nationale programma’s ter preventie en behandeling van HIV/aids in het leven te roepen voor zover ze bestemd zijn voor militair en ondersteunend personeel dat ingezet wordt in VN-handhavingsoperaties.[6]

Op 18 september 2014 in resolutie 2177 (2014) werd de ebola-epidemie uitgeroepen tot een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid. De Veiligheidsraad roept de lidstaten hier onder andere op om dringend medische- en logistieke hulp te bieden. Verder worden lidstaten gevraagd maatregelen ter isolatie van de getroffen gebieden achterwege te laten in het bijzonder vanwege de negatieve invloed op hun economie.

Effect

Dat de HIV/aids-epidemie en de ebola-epidemie zijn uitgeroepen tot bedreiging van de internationale vrede en veiligheid heeft als eerste tot gevolg dat de Veiligheidsraad bevoegd is om maatregelen te nemen tegen deze epidemieën. Dit vloeit voort uit artikel 24 Handvest van de Verenigde Naties juncto artikel 1 lid 1 van het Handvest, waar het hoofddoel van de Verenigde Naties is neergelegd: het handhaven van de internationale vrede en veiligheid. Daarnaast krijgt de Veiligheidsraad bijzondere bevoegdheden toegewezen die nader zijn omschreven in de Hoofdstukken VI, VII, VII en XII van het Handvest. Aangezien HIV/aids en ebola zich verspreiden door gewapend conflict kan de Veiligheidsraad een actieve bijdrage leveren op het gebied van de verspreiding van de epidemie door conflictpreventie en de vreedzame oplossing van geschillen.

Ten tweede betekent uitroeping tot bedreiging van de internationale vrede en veiligheid vooral dat de wereld erkent dat de medische ramp niet meer kan worden overgelaten aan de getroffen landen. De onderkenning van HIV/aids of ebola als een wereldwijd probleem is slechts een begin van of aanzet tot een wereldwijd bewustwordingsproces rondom de ziekte. Een proces dat moet leiden tot of een minimalisering van de gevolgen van de epidemie en mogelijk tot een medicijn ter genezing.[7]

Verder is een epidemie als ebola een kans voor de VN om te laten zien waarom de wereld een sterke VN en betrouwbare instellingen (als de WHO) nodig heeft.

Terecht?

Is het uitroepen van zo’n medische ramp als HIV/aids of ebola eigenlijk wel een bedreiging voor de internationale vrede en veiligheid? Secretaris-Generaal Kofi Annan zei over de HIV/Aids-epidemie

“AIDS is causing social and economic crises which in turn threaten the political stability”. Er werd dus geconstateerd dat de HIV/aids-epidemie een dermate grote omvang heeft dat het een veiligheidskwestie is geworden. Het is een veiligheidsvraagstuk “because it threatens not just individual citizens, but the very institutions that define and defend the character of a society”. Een hoog sterftecijfer als gevolg van aids veroorzaakt economische crises in reeds arme landen, sociale crises in sociale gemeenschappen en politieke crises in reeds onstabiele overheden. [8] Dit geldt ook voor de ebola-epidemie. Ebola heeft arme, instabiele staten als Liberia en Sierra Leone nog armer en instabieler gemaakt. Het zijn landen met een recent verleden van burgeroorlogen. Armoede maakt mensen vatbaarder voor ziekte, en ziekte maakt weer vatbaarder voor armoede. De ebola-epidemie roept beelden op van desintegratie en door angst ingegeven geweld. Bovendien worstelen landen als Guinee en Nigeria met de terreurbeweging Boko Haram.[9]

Echter zijn er ook tegenargumenten te vinden voor het standpunt dat de HIV/aids-epidemie en de ebola-epidemie buiten de competentie van de Veiligheidsraad vallen. De epidemieën zijn oorzaken van interne spanningen, maar deze hebben nog niet daadwerkelijk daartoe geleid. Er is nog geen sprake van twee of meer partijen die binnen een staat vanwege HIV/aids of ebola tegenover elkaar staan. Deze situaties vallen beneden de ondergrens van de competentie van de Veiligheidsraad en dus binnen de ‘domestic jurisdiction’ van een staat. Ook staat het begrip ‘internationale vrede en veiligheid’ als neergelegd in artikel 1 lid 1 Handvest van de Verenigde Naties hieraan in de weg. Er is geen sprake van een gewapend conflict of actief overheidshandelen en derhalve ook geen ernstig verwijtbaar gedrag. Daarnaast is het gevaar van instabiliteit slechts indirect en omvat het begrip ‘veiligheid’ geen gezondheidskwestie zoals ebola.[10]

Human security?

Deze discussie impliceert misschien dat er een andere invulling moet worden gegeven aan het begrip ‘vrede en veiligheid’. Een bedreiging hiervan kan ook schuilen in een situatie die niet direct iets met conflict of oorlog te maken heeft. In een rapport van het VN-ontwikkelingsprogramma uit 1994 is het concept ‘human security’ al eens naar voren gekomen.[11] ‘Human security’ bevat elementen omtrent veiligheid wat betreft economie, gezondheid, persoon, politiek, voedsel, milieu en gemeenschap. En ook dit jaar werd het weer besproken door het VN-ontwikkelingsprogramma.[12] Een nieuwe invulling van het Handvest van de Verenigde Naties, met ‘human security’ als basis, zou een oplossing kunnen zijn, mochten staten kritiek hebben op de aanpak van de VN.

Wat in ieder geval vaststaat, is dat de cijfers rondom de HIV/aids-epidemie en de ebola-epidemie een huiveringwekkend beeld geven. Of de Veiligheidsraad wel of niet volledig competent is, en of een epidemie als ebola wel helemaal valt onder het begrip ‘internationale vrede en veiligheid’, mag naar mijn mening niet het kernpunt zijn van dit wereldwijde probleem.

[1] UN Mission for Ebola Emergency Response (UNMEER), UN External Situation Report 27 October 2014.
[2], Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS), 90-90-90 An ambitious treatment target to help end the aids epidemic, Oktober 2014.
[3] Ans van Kersbergen, De feiten over hiv/aids, p. 23.
[4] Jan Wouters en Cedric Ryngaert (red.), De Verenigde Naties: een wereld van verschil?, p. 210.
[5] Kenneth Manusama, HIV/AIDS-discussie in de VN-Veiligheidsraad: een kwestie van competentie, VN Forum 2000-2, p. 23.
[6] Jan Wouters en Cedric Ryngaert (red.), De Verenigde Naties: een wereld van verschil?, p. 210.
[7] De Volkskrant: ‘Ebola laat zien dat instellingen nodig zijn’, 20 september 2014.
[8] HIV/AIDS-discussie in de VN-Veiligheidsraad: een kwestie van competentie, Kenneth Manusama, VN Forum 2000-2, p. 24.
[9] De Volkskrant: ‘Ebola laat zien dat instellingen nodig zijn’, 20 september 2014.
[10] Kenneth Manusama, HIV/AIDS-discussie in de VN-Veiligheidsraad: een kwestie van competentie, VN Forum 2000-2, p. 26-27.
[11] United Nations Development Programma, Human Development Report 1994: New Dimensions of Human Security, New York.
[12] United Nations Development Programma, Human Development Report 2014: Sustaining Human Progress, New York, p. 4, 18.

The post HIV/aids en ebola nader bekeken appeared first on Bulletineke Justitia.