9 november 1989 was een moment dat geschiedenis schreef: de Berlijnse Muur viel. Dat is dit jaar precies 25 jaar geleden. En hoewel de geschiedenis zo pril lijkt, lijkt het ook zo lang geleden. De stad herdenkt het jubileum met indrukwekkende lichtballonnen langs de voormalige grens die zelfs vanuit het luchtruim te zien zijn.

Wat is er een kwart eeuw na de val van de Muur nog te merken van de verdeelde stad?

De vrijheid om ook als jongere te zeggen wat je denkt en te doen wat je wilt, is in onze tijd ook nog steeds niet overal ter wereld vanzelfsprekend. Omdat de Pakistaanse Malala opkomt voor de rechten van meisjes in haar land wordt ze door de islamitische guerrillabeweging Taliban in haar hoofd geschoten. Ze herstelt en wint in oktober 2014 de Nobelprijs voor de Vrede.

Veel dichterbij, in ons buurland Duitsland, was het tot een kwart eeuw geleden ook niet mogelijk je vrij te bewegen door het totalitaire regime in het oostelijk deel. Een communistisch systeem waarin de ene helft van de bevolking de andere helft bespioneerde. Berlijn was verdeeld en de DDR bleek geen heilstaat, maar een staat waar mensen in angst en wantrouwen leefden. Intern was er van alles mis. De DDR, de Sovjet-Unie, het IJzeren Gordijn, voor ons als jonge Nederlanders zijn het begrippen uit de geschiedenisboeken. De meesten van ons hebben de val van de Muur niet bewust meegemaakt. Berlijn kennen wij als hoofdstad van de huidige wereldkampioen, als een vrije stad in een stabiel Duitsland. Dit was 25 jaar geleden nog heel anders. De drang naar een vrij leven was voor vele DDR-burgers ondraaglijk. Ruim 200 mensen stierven door schoten van Oost-Duitse grenswachters. De staat bepaalde in wat voor een auto je reed, welke kleren je droeg en naar welke muziek je luisterde. De partijleiders zagen zichzelf als hoeders van het ‘Paradies der Arbeiter und Bauern’. Voor burgers in de DDR was ‘1984’ van George Orwell harde realiteit. De verhalen van (mislukte) vluchtpogingen lenen zich voor een spannend jongensboek, maar fictief waren ze geenszins. Zo zwommen enkele Olympische medaillewinnaars van de DDR naar Denemarken. Waar ze tot voor kort in de boeken stonden als volkshelden, zo gauw waren ze ook verdwenen. Ze hadden simpelweg nooit bestaan en niemand mocht over hen praten.

Over de Muur

Het laatste Muurslachtoffer was Winfried Freudenberg. Freudenberg had een baan gekregen bij een lokaal gasbedrijf. Samen met zijn vrouw knipte hij tentdoeken in repen en maakte hij een luchtballon om zo van Oost-Berlijn naar West-Berlijn te kunnen vliegen. Toen de weersvooruitzichten van 7 op 8 maart 1989 gunstig waren, vertrok Freudenberg met zijn vrouw Sabine midden in de nacht naar z’n werk om de ballon met gas te vullen. Het stel werd betrapt door een werkloze student en deze belde de politie. Toen zij met veel kabaal en zwaailichten arriveerden, raakte het pas getrouwde stel in paniek. Sabine stond erop dat Winfried alleen zou vluchten. De agenten zagen de opstijgende ballon wel, maar besloten niet de schieten omdat dat een enorme explosie zou veroorzaken. Freundenberg hield het vol enkele uren boven West-Berlijn te vliegen, maar stortte neer bij de landing. Praktisch al zijn botten waren gebroken en z’n organen waren beschadigd. Enkele uren later overleed hij. Sabine werd gepakt. Al haar vrienden en familie moesten het ontgelden en werden verhoord, vastgezet of eenvoudigweg in de gaten gehouden. De vluchtpoging kreeg internationaal veel aandacht waardoor Sabine in oktober 1989 amnestie kreeg.

Een maand later, op de avond van 9 november 1989 werd er een bijzondere persconferentie gegeven. Een van de hoogste partijleiders van de DDR in die tijd, Günther Schabowski, kondigde aan dat de grenzen zouden worden geopend. Op de vraag wanneer de grenzen dan open zouden gaan, antwoordde hij ‘Sofort, unverzüglich’. En ja, deze regeling gold ook voor Berlijn. Er ontstond chaos, niemand van het leger of de geheime dienst wist hoe te handelen. De wachters verloren de controle over de massa die spontaan naar de Muur was gekomen, nadat mensen het nieuws hadden gehoord. De grensovergang Bornholmer Straße ging als eerste open. De eerste DDR-burgers wandelden voor het eerst zonder visum naar het Westen, waaronder Angela Merkel. Zo viel de Muur na 28 jaar dan toch definitief. Aan de oostzijde van de Bösebrücke hangt een gedenksteen met ‘Die Berliner kamen wieder zusammen’. Iets wat voor een lange tijd onmogelijk leek.

Spaghetti bolognese

Er is sinds die tijd veel veranderd, net als Berlijn. De mensen die er onlangs zijn geweest zullen dat beamen. Waar ooit de beruchte ‘Todesstreife’ liep, staat nu het moderne Potsdamer Platz. Zijn dan alle elementen van de Muur verdwenen? Nee, er zijn nog vele restanten van de Koude Oorlog te vinden in de stad. Er zijn verschillende ondergrondse bunkers die nog steeds intact zijn en kunnen worden ingezet bij een ramp. Toen de Muur werd gesloopt, viel ook het communisme. Niet alleen het beton verdween, ook een manier van leven. De Muur had een kloof veroorzaakt. West-Berlijn had altijd gedraaid op het kapitalisme en leefde in een individualistische cultuur, waar DDR-burgers boodschappen deden voor de hele buurt. Zij leerden na de val pas spaghetti bolognese eten en zagen voor het eerst in hun leven ananassen of kiwi’s. In 2014 hoor je dan ook steeds vaker: ‘Es war nicht alles schlecht in der DDR’. Mensen waren zich bewuster van de medemens. Er werd kortom aan elkaar gedacht. Wanneer er iets nieuws in de schappen lag, werd dit voor alle bekenden ingeslagen.

Alexanderplatz vs. Kürfurstendamm

De architectuur van de DDR is in wijken die tot het oosten behoorden goed terug te zien. Zo ook in de wijk Friedrichshain, hier zijn vele brede wegen en reusachtige gebouwen die onlosmakelijk verbonden zijn met de communistische DDR. Toen de Muur net gevallen was, gingen vele voormalige DDR-burgers een ‘dagje uit’ naar de Kürfurstendamm om gewoon even te kijken naar het straatbeeld. De levendige Kürfurstendamm met bonte en kleurrijke winkels was een ware attractie ten opzichte van het kale, grijze Alexanderplatz.

“Leegstand is in Berlijn dan ook helemaal geen issue:
het is er gewoon”

Maar ook huisvesting deelt Berlijn nog steeds op. In Oost-Berlijn had de tijd stil gestaan, de economie draaide al lang niet meer. De gebouwen in de DDR waren vervallen of bruin van de kolendamp. Mensen vertrokken massaal naar het Westen waardoor er een ongekende leegstand ontstond. Leegstand is in Berlijn dan ook helemaal geen issue: het is er gewoon. Dit trekt vele creatievelingen en kunstenaars naar Berlijn. Zij vestigen zich in oude fabriekshallen of DDR-sporthallen. Oost-Berlijn heeft dan ook een overvloed aan jonge studenten, kunstenaars en gelukszoekers die zich voor een voordelige prijs vestigen in de Duitse hoofdstad.

De macht van de staat

Berlijn heeft meer geschiedenis dan goed is voor een stad. De Tweede Wereldoorlog was het verhaal van het ultieme falen van de beschaving. De opkomst van het communisme en de bouw van de Muur daaropvolgend, was opnieuw de start van een utopie. Een utopie waarin iedereen even rijk was, even machtig was en die zich vormde in de DDR.

“Het verschil met de DDR is dat de staat je niet meer oppakt
wanneer je het met hen oneens bent. Alleen als je je online
bezighoudt met kinderporno of drugs kan de politie je arresteren.”

Maar is de tijd van de surveillerende staat ooit voorbij gegaan? Dankzij de documenten die Edward Snowden lekte, is duidelijk geworden dat de Amerikaanse en Britse veiligheidsdiensten anno 2014 misschien nog wel meer weten van burgers dan in de DDR. Youtube, Gmail, je GPS in je telefoon: de staat verzamelt data over jou. Zonder verdenking en zonder tussenkomst van de rechter, het is makkelijker dan ooit om de bevolking te monitoren. Het verschil met de DDR is dat de staat je niet meer oppakt wanneer je het met hen oneens bent. Alleen als je je online bezighoudt met kinderporno of drugs kan de politie je arresteren. Is die bemoeienis dan erg? In Nederland overheerst vaak het denkbeeld ‘ik heb toch niks te verbergen’. Demonstraties waren er nauwelijks, anders dan in Duitsland. Het historische besef van de Duitsers uit zich in zaken als Google Street View. De weerstand tegen Street View is groot in Duitsland, groter dan in de meeste andere landen. Politici en actievoerders vrezen privacyschending en eisen garanties bij Google voor ‘het recht om met rust te worden gelaten’. In Berlijn wordt Street View een ‘gluurdienst’ genoemd.[1] De auto’s waarmee Google Street View door Berlijn toerden werden bekogeld en aangevallen door de inwoners van Berlijn. Als je weet dat je bekeken wordt, dan beïnvloedt dat je gedrag. Berlijners weten dat. Privacy gaat over de macht van de staat.

En nu?

De val van de Muur was het begin van het einde van het communisme in Europa. 25 jaar later leven we in een vrij Europa waar de grenzen eigenlijk altijd open staan. Door middel van het internet zijn we altijd verbonden. De wereld wordt daardoor steeds kleiner. Onze generatie is opgegroeid in vrijheid, maar ook met snelle technologische ontwikkelingen zoals het internet en de smartphones. Een afgescheiden wereld zoals de DDR kunnen wij ons nauwelijks voorstellen. Strenge grenscontroles kennen wij eigenlijk niet meer. Door het internet kunnen we praktisch alles over elkaar te weten komen. Privacy verliest hierdoor aan betekenis. De staat weet welke sites je bezoekt en welke nieuwe schoenen je hebt besteld. 25 jaar geleden controleerde de DDR ook haar eigen burgers. Privacy bestond daar niet. Maar gegeven is, wanneer er iemand met je meekijkt, je je anders gedraagt. Wanneer je weet dat iemand je mails leest, je telefoon afluistert, voel je je dan vrij? Er is eigenlijk geen Muur meer nodig om iemand in te sluiten. Laat de Berlijnse Muur een monument zijn voor dat grote goed dat privacy heet.

[1] NRC Handelsblad van 11 augustus 2010, ‘Duitsland gaat strijd aan met Google Street View’ door Frank Vermeulen.

The post Alleen de vogels; 25 jaar na de val van de Muur appeared first on Bulletineke Justitia.