Voor het eerst in de voetbalgeschiedenis komt het wereldkampioenschap voetbal naar het Midden-Oosten. Qatar, een land in het hart van de Perzische Golf, is verkozen om het WK voetbal 2022 te organiseren. Qatar had ambitieuze plannen ter voorbereiding van het WK voetbal, maar nog voordat er één doelpunt is gescoord, is het evenement al bezaaid met schandalen. Dit vanwege Qatar’s inzet van arbeidsmigranten. De arbeidsmigranten kunnen zij makkelijk inzetten vanwege de Kafala-wetgeving die geldend is in Qatar. Deze arbeidswetgeving plaatst de arbeidsmigranten in erbarmelijke omstandigheden, met alle gevolgen van dien. In dit artikel beantwoord ik de vraag wat het Kafala-systeem is en besteed ik aandacht aan de (mede)verantwoordelijkheid van FIFA bij deze mensenrechtenschendingen.
Het Kafala-systeem
De schending van mensenrechten in Qatar is onder andere het gevolg van het Kafala-systeem. Kafala betekent in het Arabisch ‘sponsoring’ en is een controlesysteem. In dit systeem staan arbeidsmigranten onder toezicht van een kafeel, een sponsor.[1] Een kafeel is vaak een private organisatie, en in meeste gevallen is deze organisatie ook de werkgever van de arbeidsmigranten. Het Kafala-systeem werd geïntroduceerd in de jaren dertig van de vorige eeuw om arbeidsmigranten te beschermen. Het Kafala-systeem zou een uitvloeisel moeten voorstellen van de Arabische gastvrijheid. De huidige incarnatie van het Kafala-systeem is echter een verbastering waarbij vrijgevigheid wordt vervangen door hebzucht en eerlijkheid door bedrog. Deze arbeidswetgeving maakt het mogelijk voor werknemers om in een situatie van moderne slavernij terecht te komen. In plaats van dat Qatar veroordeeld wordt voor het hanteren van dit systeem, beloont FIFA hen met het recht om in 2022 de FIFA World Cup te organiseren.
Er bestaat een zeker spanningsveld tussen de dubbele rol van de kafeel en de waarborg van mensenrechten. De kafeel besluit immers over het uitbetalen van loon, het beëindigen van de arbeidsrelatie en over tal van andere zaken. Hierbij zal de kafeel voornamelijk zijn eigen belang in acht nemen. De werknemer komt hiermee in een precaire situatie terecht, dit blijkt onder andere uit een rapport van de International Trade Union Confederation (ITUC) van 2014.[2] Bij aankomst worden werknemers geconfronteerd met een baan die anders is dan afgesproken en een uurloon dat lager is dan verwacht. Bovendien komen de arbeidsmigranten er al snel achter dat zij overuren moeten maken, die in de meeste gevallen niet eens uitbetaald zullen worden. Ook het verkrijgen van een accommodatie is abominabel. De enorme mate van controle die de werkgever heeft over zijn werknemers opent de deur voor flagrante schendingen van de mensenrechten, zoals lange werkdagen in de verpletterende hitte van het Midden-Oosten, ontoereikende levensomstandigheden en een litanie van andere ernstige problemen.
Waarom blijven de arbeidsmigranten dan nog in het gastland? Het verlaten van deze toestand is zo goed als onmogelijk, omdat de werknemer vaak hoge schulden heeft gemaakt bij het wervingsbureau. Deze kosten moeten hoe dan ook terugbetaald worden. Bovendien zal de kafeel – en tevens werkgever – vaak geen toestemming geven aan de werknemer om ontslag te nemen. Het laatste pijnpunt zit hem erin dat bij conflict tussen werkgever en werknemer, de kafeel kan besluiten om de werkvergunning van de arbeidsmigrant in kwestie in te trekken. Dit leidt er op zijn beurt toe dat de werknemer illegaal in het land verblijft wat aanleiding geeft voor gevangenneming of een uitzettingsprocedure. Voor veruit de meeste arbeidsmigranten zit er dus niks anders op dan het afmaken van hun werk.
Ook een procedure bij de rechter zal niet veel goeds opleveren. Een voorbeeld waarbij dit tot uitdrukking komt is de zaak van Zahir Belounis, een Franse voetballer die als aanvoerder speelde voor El Jaish SC. Toen zijn contract onverwachts werd beëindigd door El Jaish SC – zijn kafeel – kwam hij zonder inkomen te zitten. Belounis liet het er niet bij neer en besloot in beroep te gaan bij de rechter. Dit had hij beter niet kunnen doen: na de procedure weigerde El Jaish SC aan Belounis een uitreisvergunning te vertrekken, waardoor hij nog twee jaar noodgedwongen in Qatar moest blijven.[3]
Al deze omstandigheden laten het buiten kijf dat er in Qatar sprake is van moderne slavernij. Geheel verrassend is dit niet als je kijkt naar wat het oogmerk van het Kafala-systeem is: het onder controle houden van de werknemers. Waarom leeft deze behoefte bij de Qatari? Dat heeft ermee te maken dat 94% van de beroepsbevolking migrantarbeiders zijn, wat neerkomt op 70% van de totale bevolking van Qatar.[4] De vrees onder de Qatari is dat het loslaten van het Kafala-systeem de samenleving zal ontwrichten en daarmee blijven de autoriteiten zich vasthouden aan dit controlemechanisme. Dit met alle gevolgen van dien: het WK voetbal 2022 is het dodelijkste evenement tot op heden met zeker zo’n 6.500 doden.[5] Het daadwerkelijke aantal ligt vermoedelijk hoger. Dit omdat er weinig informatie is over de arbeidsongevallen. Daarbij is de informatie die er wel is vaak vertekend. Zo worden veel sterfgevallen niet onderzocht, omdat ze worden toegeschreven aan natuurlijke oorzaken.[6]
(Mede)verantwoordelijkheid van FIFA
Zoals we hebben gezien vloeien de arbeidsongevallen ongetwijfeld voort uit het Kafala-systeem. In hoeverre heeft het dan nog zin om FIFA hierbij aan te spreken? Het aansprakelijk stellen van FIFA heeft te maken met het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). De Sociaal-Economische Raad (SER) definieert maatschappelijk ondernemen als ‘het bewust richten van de ondernemingsactiviteiten op waardecreatie op langere termijn in drie dimensies: niet alleen in financieel economische grootheden zoals winstgevendheid en beurswaarde, maar ook in ecologische en sociale zin’.[7] Een onderneming mag hierbij niet louter gericht zijn op het maken van winst. MVO laat zich kort omschrijven als de verantwoordelijkheid van ondernemingen om zorg de dragen voor hun impact op de samenleving. Knellend hierbij is dat MVO uitgaat van vrijwilligheid en juist deze vrijwilligheid kan ervoor zorgen dat ondernemingen zich onttrekken van deze verantwoordelijkheid.
De meeste mensen zijn het erover eens dat de mensenrechtenschendingen het gevolg zijn van Qatari wetgeving. FIFA was echter op de hoogte van het Kafala-systeem dat geldt in Qatar en had hierbij kunnen bedenken dat het spelen van een WK in Qatar de omstandigheden zou verergeren. Op deze wijze kunnen de beslissingen van FIFA gekoppeld worden aan de mensenrechtenschendingen in Qatar.
De toekomst
Verscheidene internationale organisaties zoals de Human Rights Watch en Amnesty International zetten Qatar onder druk om het Kafala-systeem af te schaffen. Helaas zijn deze initiatieven vaak vormen van soft law en daarom juridisch niet afdwingbaar. Maar dankzij de inspanningen van deze organisaties lijken de soft law-initatieven wel hun vruchten af te werpen in een hervorming. Zo heeft FIFA in mei 2017 een mensenrechtenbeleid aangenomen op basis van de United Nations Global Principles, die regels geeft met betrekking tot landen die gastheer zijn voor voetbal gerelateerde activiteiten.[8] Daarbij heeft Qatar aangegeven dat zij veranderingen zullen aanbrengen in het Kafala-systeem. De toekomst zal moeten uitwijzen of dit daadwerkelijk zal gebeuren, maar voor nu is het wel een begin.
[1] Ter Haar, TRA 2018, p. 10.
[2] ‘International Trade Union Confederation 2014’ https://www.ituccsi.org/IMG/pdf/the_case_against_qatar_en_web170314.pdf
[3] Azadeh Erfani, Kicking Away Responsibility: FIFA’s Role in Response to Migrant Worker Abuses in Qatar’s 2022 World Cup, 22 Jeffrey S. Moorad Sports L.J. 623 (2015).
[4] Colin, Meurs & Van de Vooren 2022.
[5] Ter Haar, International Labor Rights Case Law (ILRC) 2018, p. 130.
[6] Stephenson, “Have 1,200 World Cup workers really died in Qatar?” BBC Magazine, 6 juni 2015,
www.bbc.com/news/magazine-33019838.
[7] De Winst van Waarden, SER 2000/11, p. 13.
[8] “FIFA publishes landmark Human Rights Policy,” 8 juni 2017, www.fifa.com/governance/news/y=2017/m=6/news=fifa-publishes-landmark-human-rights-policy-2893311.html.
The post <strong>Het dodelijkste WK voetbal ooit</strong> appeared first on Bulletineke Justitia.