In 2018 kwam de toeslagenaffaire aan het licht, welke een golf van opschudding en diepe emoties teweegbracht in de samenleving. Achteraf beschouwd zou dit mogelijk kunnen worden gezien als een van de meest significante schandalen in de politieke geschiedenis van Nederland. De Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag concludeert in haar verpletterende rapport ‘Ongekend onrecht’ dat er grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden en dat dit aan alle staatsmachten is toe te rekenen.[1] Naar aanleiding van dit rapport is er door de Tweede Kamer op 19 januari 2021 een motie ingediend om een staatscommissie in te stellen die het functioneren van de rechtsstaat analyseert en met voorstellen komt om dit te versterken.[2] De voornoemde motie heeft ertoe geleid dat de Staatscommissie rechtsstaat (hierna: de commissie) is ingesteld en sinds februari 2023 aan de slag is gegaan met haar doel. Dit artikel zal de essentie van deze commissie belichten, evenals haar benadering om de staatsmachten weer in evenwicht te brengen na de toeslagenaffaire.

De rol van een staatscommissie

Een staatscommissie is een, door de regering ingesteld, onafhankelijk orgaan dat onderzoek doet, advies uitbrengt en/of aanbevelingen doet over onderwerpen van nationaal belang.[3] Naast de staatscommissie rechtsstaat zijn er momenteel vier andere staatscommissies actief die zich bezighouden met verschillende onderwerpen. Een voorbeeld van een ietwat bekendere staatscommissie was die onder leiding van politicus Johan Thorbecke. Deze commissie stond aan de basis van de grondwetsherzieningen van 1848 en heeft de basis gelegd voor het huidige stelsel van parlementaire democratie.[4]

De Staatscommissie rechtsstaat

Uit het Instellingsbesluit staatscommissie rechtsstaat volgt dat de commissie als taak heeft om concrete maatregelen voor te stellen die het functioneren van de drie staatsmachten en hun onderlinge verhouding in de praktijk gaan versterken. Het uiteindelijke doel hiervan is om enerzijds ervoor te zorgen dat de burger beter wordt beschermd tegen besluiten van de overheid en anderzijds om de effectieve rechtsbescherming van burgers in rechterlijke procedures te verzekeren.[5] Bij haar werkwijze dient de commissie in het bijzonder aandacht te besteden aan de volgende onderwerpen:

• Het handhaven van een rechtsstatelijk evenwicht tussen professionele samenwerking van de staatsmachten en het bewaren van een gepaste afstand tot elkaar;
• De benoemingsprocedures en nevenfuncties binnen de staatsmachten en de transparantie daarover;
• Een betere informatie-uitwisseling tussen de staatsmachten;
• Een verbetering, ook in feitelijke zin, van de toegang tot en de toegankelijkheid van de staatsmachten;
• Het mechanisme van een rechtsstaat-agenda. [6]

Werkwijze van de commissie

Om haar onderzoek goed te laten aansluiten bij de ervaringen van burgers, heeft de commissie ervoor gekozen om in gesprek te gaan met mensen uit het hele land. Dit is onder andere gedaan door een (eerste) internetconsultatie van 1 mei 2023 tot en met 1 juli 2023 waarbij mensen werden uitgenodigd om ervaringen te delen en mee te denken over verbeteringen. Uit het verslag van deze consultatie blijkt onder andere dat er meerdere terugkerende thema’s worden genoemd.[7] Hierbij wordt bijvoorbeeld aandacht gevraagd voor het functioneren van de staatsmachten, de kwaliteit van wetgeving en de toegang tot het recht. Daarnaast zijn er verschillende verbetervoorstellen gesuggereerd. Sommige mensen pleiten voor grondwettelijke waarborgen zoals rechterlijke toetsing aan de Grondwet. Daarnaast wordt er gepleit voor een andere verkiezingswijze voor de Eerste Kamer en voor betere wettelijke waarborgen voor de kwaliteit van wetgeving. Tot slot worden er suggesties gedaan om het feitelijke functioneren van instituties te verbeteren door bijvoorbeeld te investeren in het vakmanschap en integriteit van ambtenaren.

Herstellen van de balans tussen de machten

De voortgang van de Staatscommissie rechtsstaat na de toeslagenaffaire markeert een belangrijke stap in de richting van het herstel van het evenwicht tussen de staatsmachten. Ondanks de waardevolle inzichten uit de eerste internetconsultatie, heeft er van 26 maart 2024 tot 22 april 2024 een tweede internetconsultatie plaatsgevonden. Gedurende deze periode werden acht belangrijke vragen gesteld, variërend van de vereenvoudiging van beleid en wetgeving tot het verbeteren van de interactie tussen burgers en overheid.

De aanbevelingen en adviezen van de commissie, die afgelopen juni zijn gepresenteerd, bieden een unieke kans om het vertrouwen tussen burgers en overheid te herstellen. Het is waarschijnlijk dat deze adviezen aanzienlijke veranderingen met zich mee zullen brengen, gezien eerdere adviezen van staatscommissies die hebben geleid tot grondwetswijzigingen. De potentiële impact van deze adviezen op de Nederlandse wetgeving en de relatie tussen overheid en burger is dan ook van groot belang.

[1] Ongekend onrecht 2020, p. 7.

[2] Kamerstukken II 2020/21, 35510, nr. 12.

[3] ‘Staatscommissies’, rijksoverheid.nl.

[4] ‘Grondwetsherziening 1848’, parlement.com.

[5] Artikel 2, lid 1 instellingsbesluit staatscommissie rechtsstaat.

[6] Artikel 2, lid 1 instellingsbesluit staatscommissie rechtsstaat.

[7] ‘Denk mee met de Staatscommissie rechtsstaat’, internetconsultatie.nl.

The post De staatsmachten uit balans appeared first on Bulletineke Justitia.